به دلیل محتمل بودن آتش سوزی در تمامی اماکن و ادارات باید در راستای کشف و پاسخ مناسب و سریع در هنگام حادثه ضمن افزایش آگاهی و کسب توانمندی عملی، تدابیر لازم در نظر گرفته شود. به همین منظور در ادامه توضیحاتی درباره انواع حریق و خاموش کننده ها و روش صحیح خاموش کردن آتش خواهد آمد.

مثلث حریق:

این نظریه به صورت ساده سه نیاز اساسی و لازم برای حریق شامل سوخت، حرارت و اکسیژن را توضیح می دهد، چنانچه این سه عامل کنار یکدیگر قرار گیرند مثلثی پدید می آید که آن را مثلث حریق گویند.

بر اساس این تئوری هرگاه یکی از اضلاع مثلث وجود نداشته باشد حریق اتفاق نمی افتد. البته این جمله امروزه چندان صحیح نیست چرا که بدون حضور اکسیژن، و همچنین بدون وجود حرارت که فقط شکلی از انرژی است می توان به حریق دست یافت. لذا امروزه اضلاع مثلث حریق به صورت سوخت، انرژی و عامل اکسید کننده تغییر یافته است.

سوخت:

سوخت هرچیزی است که میسوزد و می تواند به گروه های زیر تقسیم شود:
-1عناصر( که شامل فلزات و چند غیرفلز می باشد)
-2هیدروکربن ها
-3کربوهیدرات ها ( شامل مخلوط هایی که بخشی از آنها را سلولز تشکیل می دهد)
-4بسیاری از گازهای با پیوند کووالانس ( شامل مونوکسید کربن، آمونیاک و هیدروژن سیانید)
-5باقیمانده های ترکیبات آلی

انرژی:
دومین ضلع مثلث، ضلعی است که قبلا تحت عنوان حرارت و اکنون انرژی نامیده می شود. انرژی به همه اشکال خود می تواند منبعی برای تولید حریق باشد. این انرژی می تواند از طریق شعله های رو باز، جرقه، واکنش های شیمیایی( شامل گرمای احتراق، انحلال، اختلاط و ...،) الکتریسیته ساکن، آذرخش، تشعشع، تراکم، اشیاء داغ، اتصال کوتاه و.... تولید شود.

عامل اکسید کننده:
ضلع دیگر مثلث، عامل اکسید کننده است که قبلا از آن تحت عنوان اکسیژن یاد میشد. دلیل این تغییر نام این است که:
-1علیرغم اینکه اکسیژن مهمترین و شناخته شده ترین عامل اکسید کننده می باشد، اما تنها اکسید کننده نیست و اکسید کننده های دیگری نیز وجود دارند.
-2اکثرا وقتی از اکسیژن صحبت می شود، تنها اکسیژن موجود در هوا را در نظر می گیرند، درحالی که منابع دیگری نیز برای تولید اکسیژن و انجام واکنش اکسیداسیون با سوخت وجود دارند.

یک عامل اکسید کننده به صورت ماده ای تعریف می شود که یا شامل اکسیژن بوده و آن را به سادگی آزاد میکند یا از هالوژن ها تشکیل شده است. خیلی از ترکیبات نیز دارای اکسیژن می باشند اما عامل اکسید کننده نیستند زیرا با قدرت اکسیژن خود را حفظ می کنند ( مانند آب، co2 و شن (ماسه) که هر سه بعنوان خاموش کننده به کار می روند).

روش های اطفاء حریق:
کشف حریق هنگامی مفید واقع می شود که به دنبال آن عملیات اطفائی فورا آغاز شود، بنابراین به محض اطلاع از وقوع آتش سوزی می بایست با اتخاذ روش مناسب نسبت به اطفاء آن اقدام نمود. مهم ترین روش های اطفاء حریق عبارتند از:
سرد کردن:
روش سرد کردن در حقیقت از بین بردن ضلع حرارت است، هرگاه درجه حرارت به اندازه ای کاهش یابد که از ماده سوختنی، گازهای قابل اشتعال متصاعد نگردد، حریق خاموش می شود.

خفه کردن (حذف اکسیژن):
برای جلوگیری از رسیدن اکسیژن به سوخت می توان با پوشانیدن سطح سوخت، ارتباط هوا و سوخت را قطع نموده و یا با رقیق کردن هوا میزان اکسیژن موجودی را به حدی کاهش داد تا واکنش قطع شود.

سد کردن (قطع یا کاهش مواد سوختنی:)
از این روش در مواردی استفاده میشود که با قطع سوخت موثرترین روش اطفائی باشد و یا اینکه حذف اکسیژن و کاهش درجه حرارت تاثیر چندانی در فرو نشاندن سریع حریق نداشته باشد بعنوان مثال در آتش سوزی گازها و یا مایعات قابل اشتعال به آسانی میتوان با بستن شیر از ادامه جریان سوخت به سمت شعله جلوگیری نموده و یا هنگامی که سطح مایع درون مخزنی در حال سوختن است با رعایت احتیاط میتوان به وسیله باز کردن شیر زیر مخزن، قسمت های زیرین مایع را به محل امن انتقال داد تا با کم شدن مقدار سوخت حریق سریع تر خاموش شود.

حذف واکنش های زنجیره ای:
استفاده از مواد شیمیائی هالوژنه (هالونها) میتواند باعث قطع کردن و متوقف ساختن فعل و انفعالات زنجیره ای و در نتیجه جلوگیری از ادامه حریق شود برای اطفاء حریق میتوان از یک یا ترکیبی از روش های فوق استفاده کرد.

دسته بندی انواع حریق:
حریق ها را بر حسب ماهیت مواد سوختنی به دسته های مختلفی تقسیم بندی میشوند. در آمریکا و ژاپن حریق ها به پنج دسته D ،C ، B ، Aو K و در اروپا و استرالیا و ایران به شش دسته ، F، E، D، C ،B ، A تقسیم بندی شده است.

مهم ترین تفاوت این دو نوع طبقه بندی در این است که در تقسیم بندی آمریکایی دسته C شامل حریق های الکتریکی است ولی در تقسیم بندی اروپایی این دسته شامل گازهای آتش گیر مانند گاز مایع، گاز طبیعی، گاز طبیعی مایع شده و مایعاتی است که به سرعت تبخیر می شوند و دسته E مربوط به حریق های الکتریکی است.

جامدات: مواد جامدی که معمولا ماهیت آلی دارند و عموما در این گونه مواد سوختن با تشکیل ذغال برافروخته همراه است. مانند کاغذ، پارچه، چوب، پلاستیک.

مایعات قابل اشتعال: آتشی که سوخت آن شامل مایعات و جامداتی است که به راحتی به مایع تبدیل می شوند. مانند مواد نفتی و روغن های نباتی

گازهای قابل اشتعال: گازها و مایعات یا مخلوطی از آنها که به راحتی قابلیت تبدیل به گاز را داشته باشند. مانند گاز مایع و گاز شهری

فلزات قابل اشتعال: آتشی که سوخت آن شامل فلزات سریعا اکسید شونده است. مانند منیزیم، سدیم، پتاسیم و امثال آنها

تجهیزات الکتریکی: حریق های الکتریکی در وسایل الکتریکی مانند سوختن کابل های تابلو برق یا وسایل برقی و سیستم های کامپیوتری

انواع خاموش کننده های دستی: خاموش کننده های دستی بر حسب نوع مواد خاموش کننده درون آنها به انواع مختلفی تقسیم می شوند که عبارتند از:

خاموش کننده های حاوی آب:

خاموش کننده های آبی چندین مزیت دارند. در اغلب موارد تمیز کردن آب از روی بقایای حریق آسان است و آب تخریب ناچیزی را ایجاد میکند. ماده خاموش کننده آنها ارزان بوده و شارژ مجدد آنها به راحتی امکان پذیر است. مهم ترین محدودیت های این خاموش کننده ها این است که این خاموش کننده ها تنها برای اطفاء حریق های کلاس Aمورد استفاده قرار میگیرند و تا حدودی سنگین هستند. به علاوه در شرایطی که هوا سرد باشد امکان یخ زدگی آنها وجود دارد.

خاموش کننده های مولد کف:

خاموش کننده های کف برای خاموش کردن حریقهای نوعA  ،B و C قابل استفاده هستند ولی بکار گیری آنها برای حریق های کلاس   E و D خطرناک است، ضمنا تا حدودی سنگین بوده و احتمال یخ زدن آنها در هوای سرد وجود دارد. در این خاموش کننده ها کف به صورت محلول تهیه میشود و هنگام پاشیدن توسط سرلوله های کف ساز با آب و هوا مخلوط شده و حباب سازی میگردد. دو نوع اصلی خاموش کننده های مولد کف عبارتند از مولدهای کف شیمیایی و مولدهای کف مکانیکی.

خاموش کننده های پودری:

این خاموش کننده ها یکی از رایج ترین انواع خاموش کننده های دستی هستند که در آنها از پودر شیمیایی برای اطفاء حریق استفاده میشود این خاموش کننده ها برای حریق های B Aو Cقابل استفاده بوده و به دو دسته تحت فشار و بالن دار تقسیم بندی می شوند.

خاموش کننده های حاوی : CO2

این نوع از خاموش کننده ها برای حریق های الکتریکی بسیار مفید می باشند زیرا خاموش کننده های پودر شیمیایی از خود باقیمانده هایی به جا میگذارند که تمیز کردن آنها مشکل است و در شرایطی که تجهیزات ظریف الکترونیکی در محل وجود داشته باشد هزینه های تمیزکاری و تخریب افزایش می یابد و تنها عیب آنها قیمت بالای آن نسبت به پودر می باشد این دستگاه ها از یک سیلندر حاوی COمایع و یک شیر فلکه، شلنگ و سر لوله شیپوری تشکیل شده اند. علت شیپوری بودن سر لوله جلوگیری از یخ زدن گاز در حین عبور از مسیر می باشد. منبع تامین فشار در این خاموش کننده ها تغییر فاز گاز CO2بوده و طول پرتاب آن بین 4-2متر است. حداکثر زمان تخلیه در انواع مختلف خاموش کننده دستی این گروه 60 - 160ثانیه است. این خاموش کننده برای حریق های دسته A-B-C F-E  کد  (TOTAL)مناسب باشد.

خاموش کننده های حاوی مواد هالوژنه:

این خاموش کننده ها قدرت خاموش کنندگی بسیار بالایی دارند و مکانیسم آنها شبیه CO2است به طوری که هم رقیق کننده اکسیژن هوا و هم سنگین تر از هوا هستند با این مزیت که بخاطر کنترل واکنش های زنجیره ای قدرت خاموش کنندگی آنها 3-2برابر CO2است. میزان مورد نیاز برای خفه کردن حریق 150-200 گرم به ازای هر متر مکعب فضای حریق می باشد. فشار پاشش بخار هالن از تغییر فاز خود هالن و تبدیل آن به فاز گازی تأمین می شود، اگرچه به کارگیری فشار کمکی از یک گاز مناسب مانند CO2 نیز کارایی و سرعت آن را افزایش میدهد. این فشار هنگام عمل عموما 90-230 پوند بر اینچ مربع است. طول پرتاب مواد هالوژنه حدود ۸متر می باشد. دستگاه های حاوی هالن اگرچه گران هستند اما برای تجهیزات پردازش و الکترونیکی بسیار موثر می باشند.

روش اطفا حریق با استفاده از خاموش کننده های دستی:

«فاطمه شفیعی»

مسئول بهداشت حرفه ای در مرکز آموزشی درمانی شهید آیت الله دستغیب